Klejnoty Stambułu: Hagia Sofia

7/24/2020

Klejnoty Stambułu: Hagia Sofia

Na naszych oczach dzieje się historia. Po 86 latach funkcjonowania jako muzeum, świątynia Hagii Sofii ponownie nosi tytuł meczetu. Takie wiadomości obeszły świat 2 lipca tego roku, wywołując różne reakcje. Są zwolennicy jak i przeciwnicy tej, a jakże, kontrowersyjnej decyzji. Dziś, o godzinie 13:16 czasu tureckiego, odbyła się pierwsza piątkowa modlitwa. Od teraz, z minaretów Hagii Sofii wydobywać się będą dzwięki ezanu, nawoływania do modlitwy. Szacuje się, że ze względu na pandemiczne obostrzenia obowiązujące w Turcji, w modlitwie mogło wziąć udział 500-1000 osób. Jest to zaiste historyczne wydarzenie, a czy słuszne? Trudno ocenić, czas pokaże.

DO CZTERECH RAZY SZTUKA - HISTORIA HAGII SOFII

Hagia Sofia (z tr. Ayasofya), znana również pod nazwą "Kościół Mądrości Bożej", z greckiego znaczy dosłownie „Święta Mądrość” czyli „Mądrość Boża”. Od początków swojego istnienia świątynia ta pełniła funkcję zarówno kościoła ortodoksyjnego, katolickiego jak i muzułmańskiego meczetu. Do niedawna była muzeum, w którym chrześcijaństwo i islam nierozerwalnie ze sobą współgrały, reprezentując znaczenie tego miejsca w historii. Jest to zdecydowanie jedną z najsławniejszych i najstarszych budowli Stambułu. Legendy głoszą, że pierwotną świątynię w tym miejscu wybudował Konstantyn I Wielki w 325 roku, jednak źródła podają, że powstała ona w 360 roku na zlecenie Konstancjusza II, syna Konstantyna I Wielkiego. Wtedy też nadano jej obecną nazwę.

świątynia Hagia Sofia

Pierwszy kościół Hagii Sofii doszczętnie spłonął w 404 roku, na skutek zamieszek.

W 415 roku cesarz Teodozjusz II odbudował i ponownie poświęcił świątynię, jednak budowla przetrwała niewiele ponad sto lat.

W czasie buntu Nika 13 stycznia 532 roku, kościół całkowicie strawił ogień, co niemal przyczyniło się do utraty tronu przez ówcześnie panującego cesarza Justynina Wielkiego. Było to dlań idealnym pretekstem do wybudowania nowej, znacznie większej i wspanialszej świątyni w tym samym miejscu. Budowa Hagii Sofii zajęła trochę ponad 5 lat i w 537 roku została poświęcona. Jest to czwarta świątynia o tej nazwie, która stoi już niemal 1500 lat. Według legend, cesarz Justynin pierwszy raz wchodząc do wnętrza Hagii Sofii, z zachwuty nad pięknem jakie udało się stworzyć powiedział: "O Salomonie, przewyższyłem cię!". Możemy tylko sobie wyobrazić jak wyglądała na samym początku istnienia.

W 557 roku na skutek trzęsienia ziemi część kopuły zawaliła się. Izydor Młodszy rozpoczął naprawę i wprowadził pierwsze znaczące ulepszenia świątyni tak, by oparła się ona przyszłym kataklizmom. Podwyższył sklepienie o 5 m, wzmocnił cztery główne filary dodając łuki stabilizujące zamaskowane w konstrukcji. Po 5 latach, w 562 roku Hagia Sofia została ponownie poświęcona i oddana wiernym.

W czasach świetności Bizancjum świątynia zachwycała przepięknym, bogatym wnętrzem i drogocennymi dewocjonaliami. Drzwi pokrywało platerowane srebro, srebrne pierścienie zdobiły kolumny z rzadkiego marmuru, wszędzie były ikony w złotych ramach, złote lichtarze i kielichy, srebrne kandelabry oraz wiele innych kosztowności. Wiele pięknych mozaik zostało zdjętych i wywiezionych do Wenecji. Za sprawą weneckiego doży Enrica Dandolo, którego nagrobek umiejscowiono we wnętrzu świątyni, całe bogactwo świątyni padło łupem chrześcijańskich rycerzy w 1204 roku, podczas czwartej wyprawy krzyżowej. Przejęli oni kościół i uczynili katedrą rzymskokatolicką. Hagia Sofia od czasu jej pierwszego poświęcenia aż do 1453 roku pełniła funkcję głównej katedry. Po zdobyciu miasta przez Mehmeta II katedrę przemieniono w meczet, który znany był jako Büyükayasoya Camisi, co w tłumaczeniu znaczy "Meczet Wielkiej Hagii Sofii".

WNĘTRZE HAGII SOFII

Aby Hagia Sofia przewyższała wspaniałością i ogromem wszystkie ówczesne świątynie, cesarz Justynian nakazał wszystkim podległym mu prowincjom, wysłać jak najlepsze materiały architektoniczne. Kolumny i marmury użyte w budowli zostały zabrane z antycznych miast wokół obecnej Anatolii i Syrii. Białe marmury pochodziły z wyspy Marmara, zielone porfiry z wyspy Eubea, różowe marmury z Afyon, a żółte północnej Afryki. Budowla zawiera również kolumny ze świątyni Artemidy w Efezie użyte w nawach, tak samo jak osiem kolumn przywiezionych z Egiptu by wspierały kopułę. Większość ścian zostało pokrytych pięknymi mozaikami, do których utworzenia zostały użyte złoto, srebro, szkło, terakota oraz kolorowe kamienie.

Jedna z pierwszych mozaik znajduje się tuż nad Wrotami Cesarskimi. Przedstawia Chrystusa i klęczącego przed nim Leon VI. W okręgach po obu stronach głowy Jezusa umieszczono wizerunki Matki Boskiej oraz Archanioła Gabriela. Chrystus siedzący na tronie błogosławi Leona VI swą prawą dłonią, natomiast w lewej trzyma księgę, na której widnieje napis „Niech pokój będzie z Tobą. Ja jestem światłem tego świata”. Apsydę przyozdabia śliczna 5 m mozaika Matki Boskiej z Dzieciątkiem na jej kolanach. Jest ona prawdopodobnie pierwszą mozaiką powstałą po ustaniu ikonoklazmu. Na ścianach bocznych nieopodal widnieją pozostałości dwóch innych mozaik, ukazujące Archaniołów Michała i Gabriela.

Mozaika Matki Boskiej z Dzieciątkiem - Apsyda

Na górnej galerii należy przejść przez Marmurowe Wrota. Tuż za nimi na ścianie po prawej znajdują się fragmenty mozaiki Deesis, czyli modlitwy. Na niej widnieje Chrystus, Jan Chrzciciel po jego prawej oraz Maria Dziewica po lewej. Datowana jest na ok. 1260 roku n.e. Na końcu galerii widnieją dwie mozaiki; cesarza Jana II Komnena wraz z żoną cesarzową Ireną i synem Aleksym, błogosławionych przez dzieciątko Jezus w ramionach Matki Boskiej oraz cesarzowej Zoe i cesarza Konstantyna IX Monomacha, po bokach Chrystusa. Druga mozaika była zmieniana trzykrotnie. Początkowo przedstawiała cesarzową Zoe wraz z pierwszym mężem Romanem III, a następnie z drugim Michałem IV. Gdy wyszła za mąż za Konstantyna, po raz trzeci i ostatni dokonano zmiany wizerunku twarzy oraz podpisu na mozaice. Jedna z najstarszych mozaik przedstawia cesarza Aleksandra i znajduje się po drugies stronie galerii. Dzieła umieszczone powyżej górnej galerii ukazują wizerunki Jana Chryzostoma i Ignacego Młodszego błogosławiących wiernych prawą dłonią a w lewej trzymających Biblię.

Hagia Sofia zachwyca również przestrzenią. Długość od apsydy do zewnętrznego narteksu wynosi 100 m. a szerokość 69,5 m. Wysokość kopuły od podłoża aż do szczytu ma 56 m a jej promień 31 m. Przecina ją czterdzieści masywnych żeber, pomiędzy którymi u podstawy rozmieszczono czterdzieści niewielkich okien. Kopułę wspierają cztery masywne, ukryte w galeriach filary z kamiennych ciosów spojonych ołowiem. Stoją na kwadracie o boku 31 m, nad którymi rozciągają się łuki. W rogach znajdują się cztery pendentywy częściowo przejmujące ciężar kopuły spoczywającej na łukach, ale również pozwalają harmonijne przejść od planu kwadratu do koła. Dawniej pendentywy te ozdobione były mozaikami serafinów, z których do dzisiaj możemy podziwiać jedynie pozostałości. Dwa z serafinów są oryginalne, pozostałe dwa to malowidła z XIX wieku.

W centralnej części świątyni znajduje się mihrab umieszczony tam w okresie przemianowania kościoła na meczet. Po prawej od mihrabu stoi misternie rzeźbiony mimbar , a na lewo loża sułtańska z czasów Ahmeda III. Po lewej stronie od głównego wejścia znajduje się „płacząca kolumna” nazwana tak dlatego, że wilgoć zgromadzona na kolumnie wywołuje jej „łzawienie”. Ponoć każdemu kto umieści palec w wyżłobionej w niej dziurze i przekręci dłoń, przyniesie ona życiowe szczęście i uzdrowienie.

HAGIA SOFIA JAKO MECZET

W przeciągu 500 lat sułtani dodawali do wystroju coś od siebie. Pierwszy sułtan panujący w ówczesnym Konstantynopolu usunął z wnętrza świątyni relikwie i symbole chrześcijański, a na ich miejsu umieścił muzułmańskie. Zdjął dzwon z dzwonnicy oraz krzyż ze szczytu kopuły, mozaiki zamiast niszczyć nakazał zakryć plastrami gipsu, a także wybudował minaret i medresę w północnej części Hagii Sofii.

Nieopodal głównych wrót, po ich obu stronach ustawiono dwie antyczne marmurowe urny z Pergamonu, sprowadzone przez sułtana Murada III. Dostawiono również mihrab, mimbar oraz rozwieszono osiem ogromnych okrągłych tablic, mierzących średnicę 10 m, z inskrypcjami arabskimi wymieniającymi imiona Allaha, Proroka, jego dwóch wnuków i kalifów. Kaligrafia na nich wymalowana jest największą w świecie islamu.

Tablice z inskrypcjami arabskimi

Sułtan Sulejman I Wspaniały przywiózł z Węgier dwa wielkie kandelabry ustawione po obu stronach mihrabu. Za panowania Selima II, architekt Sinan dobudował wzmacniające przypory misternie ukryte w konstrukcji, by zapobiec zawaleniu się budowli.

Przy uważniejszym przyjrzeniu się minaretom, można dostrzec, że różnią się od siebie. Pierwszy po prawej od głównego wejścia, postawił sam Mehmed II Faith, jego syn Bejazyd wybudował minaret po lewej oraz zmienił ten postawiony przez ojca. Pozostałe dwa od wschodu, wybudował architekt Sinan na polecenie sułtana Selima II i Murada III.

W latach 1847-1849 na zlecenie ówczesnego sułtana Abdulmecida I, bracia Fossati zajęli się pełną renowacją Hagii Sofii. Same mozaiki odkryto przypadkiem podczas prac wzmocnieniowych, gdy zdejmowano stare warstwy gipsu. Bracia sporządzili malunki i szkice każdej mozaiki jaką odkryli, zanim ponownie je zagipsowano na prawie sto lat. Między 1931-1949 rokiem, mozaiki ostatecznie odkryto podczas prac renowacyjnych prowadzonych przez Thomasa Whittemore, niestety nie odnaleziono wszystkich spośród tych skatagolowanych przez braci Fossati. Prawdopodobnie zostały zniszczone przez trzęsienie ziemi z 1894 roku.

W 1934 roku na polecenie Atatürka Hagię Sofię zeświecczono i nadano jej status muzeum, a lutego 1935 roku dokonano oficjalnego otwarcia jako muzeum. Od 1985 roku, wraz z innymi zabytkami starego Stambułu, Hagia Sofia znajdowała się na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Lista ta nosi nazwę Historic Areas of Istanbul.

Dzisiaj, po 86 latach, Hagia Sofia ponownie funkcjonuje jako meczet, pod nazwą Ayasofya Camii. Wiadomo, że świątynia będzie dostępna dla zwiedzających, poza godzinami modlitw, wiadomo również, że wejście będzie bezpłatne a jedynie należy ubrać się jak do meczetu. Trwają rozmowy i prace nad sposobem udostępniania mozaik dla zwiedzających.